Marta Bobo Arce (Ourense, 1966) foi protagonista dunha xornada do ciclo ‘De pioneiras e Andainas’ que organiza o Consello da Cultura Galega (CCG). Santiago de Compostela acolleu a cita, ‘Marta Bobo, mulleres e deporte: a paixón por defender o noso’, contou cunha entrevista á primeira olímpica galega que compartimos neste espazo. A xornada estivo coordinada por Carme Adán e Cristina López Villare puido seguirse presencialmente e a través da transmisión en liña do CCG na súa canle de YouTube.
AS NOSAS: Imos empezar polo principio, como era esa nena Marta Bobo que medra en Ourense e, que antes de chegar a ser a muller que temos diante, pois foi unha nena ourensá que medra nunha familia de cinco irmás, todas nenas, e froito do matrimonio de Generosa e José Luís. Unha filla dunha familia burguesa ourensá.
MARTA BOBO: Si, familia de burguesía ourensá. A verdade e que si, vinculada a xente de Zamora que tiña fábricas de tecidos.
AS NOSAS: Onde xogaba e a que xogaba Marta Bobo de nena?
MARTA BOBO: Eu xogaba no parque de San Lázaro á goma e despois xogaba na praza de San Martín, que xa non se chama así, ao balón prisioneiro. Basicamente eses eran os xogos da rúa, íamos ao parque de San Lázaro, moi preto a onde eu vivía na rúa do Paseo, alí onde está o Banco Santander en fronte do edificio Vía Cambre que todo o mundo coñece en Ourense, porque é a zona peonil, e nada, baixaba ao parque alí a xogar. Sobre todo, saltábamos á comba e xogábamos á goma, eles tiñan as canicas, nós non podíamos ter canicas, eles si.
E despois, máis maiores, cruzábamos en fronte, había un hotel moi grande que se chamaba o hotel San Martín, que é o actual Barceló, e alí había unha praciña e xogábamos ao balón prisioneiro, basicamente.
A.N.: Xa detectamos cambios con respecto a unha posible nena ourensá de hoxe. É dicir, xogábase na rúa, en grupo, a xogos con compañeiras. Agora están as rapazas máis novas xogan máis de xeito individual.
MARTA BOBO: Si, ogallá puideran baixar a rúa e dicir “vou ao parque” porque era o que dicías, e baixabas aínda que viviras no sétimo. Túa nai estaba tranquila, encantada de que marcharas para o parque porque, claro, ao ser tantas na casa e tan pequenas, pois liberabas actividade e cando chegabas ao parque estaba a fonte grande que todo o mundo coñece e despois había algunhas cafeterías e algunhas nais tomando aperitivos ou pais tomando cafés, ías picar algo se podías e se non xogabas. Estabas todo o día xogando.
Eu lémbrome de estar saltando á comba, de colocar a goma e de estar activas, todo o rato movéndonos. Cando non estabas facendo iso, estábamos indo ao ximnasio porque eu comecei a ximnasia xa moi de nova.
A.N.: Outro lugar galego que marca a vida de Marta Bobo é Baiona.
MARTA BOBO: Baiona era o lugar de lecer, en Ourense a partir de xuño é insoportable, facía tanto calor que cando chegaba o 24 os de Ourense non tiñamos San Xoán como os teñen os da Coruña ou os de Vigo. Marchábamos para Baiona e meu pai, familia numerosa, tiña que vir e volver dúas veces porque non cabíamos todas no coche.
Había que facer o traslado a Baiona e o pobre, claro, non había autoestrada daquela, era estrada, había que atravesar Melón, Ponteareas e xa tiñamos o traxecto. En Melón parábamos para coller o bocadillo de xamón e cada zona tiña as súas cousas. Iso é parte das vivencias de cando es pequena. Son cousas que quedan aí, son partes da viaxe Ourense-Baiona e, claro, cando chegabas alí xa preto de Ponteareas-Porriño xa vías a luz, pero aínda quedaba ata chegar alí. E meu pai tiña que volver e quedabas alí tres meses.
Baiona non era a Baiona que coñecemos hoxe, íamos a praia en barca. Había un señor, o señor Enrique, que dicía “A ver, ¿quién se viene? A ver, ¿quién se va?” e collíanos na barca, recollíanos e levábanos á praia. Tiñas que baixar da barca dependendo das mareas, entón isto é parte da infancia, isto marca moito e vai formando parte de ti, da túa infancia, da xente que está aí, do que fas e das cousas que vas sentido como te emocionas.
Baiona era liberdade, era estar na auga, ‘os patos Bobo’ nadábamos, nadábamos e dicían “Pero saíde da auga!”. Os cinco patiños Bobo, e veña bañarse, “fóra da auga”.
En Baiona na praia, xusto en fronte do que é club de iates, chamábase club de iates, si señor, club dos señoritos. Nós éramos socios do club de iate e podíamos entrar alí. Íamos á praia da Barbeira, non da Ribeira, da Ribeira había xente do pobo, a da Barbeira ían os señoritos, que viñan de fora. Nós éramos dos señoritos. Isto era como era antes a sociedade, é unha realidade. Eu fun educada aí, así, iso marca todo.
Despois, alí, na praia que subía e baixaba a marea todos os ourensáns, os madrileños poñíanse coas súas cousas que todos temos en todas partes e alí estábamos as familias e dicían “Bueno, pois ahora a nadar, a nadar a outra punta do espigón” claro, aquelo era un bo nado ou a remar, ou os Xogos Olímpicos dos Sarce. Vinte primos carnais, pola parte Arce, xuntos na praia Barbeira o que facíamos era correr, xogar, saltar e nadar.
A.N.: É dicir, tiramos un mito, iso de que os teus primeiros xogos foran os de Los Ángeles, mentira, foron os de Baiona!
MARTA BOBO: Eses foron en Baiona, na praia da Barbeira.
A.N.: Varios xogos en Baiona, os de Los Ángeles e logo, xa falaremos máis adiante, esa participación doutra maneira tamén en Barcelona. Pero o mellor agasallo de Nadal, se non entendín mal, o mellor regalo de Reis que puido ter Marta Bobo foi ese Nadal que a súa nai, Generosa, vos apuntou, en concreto a ti, a ximnasia rítmica. Tivo unha gran idea, unha visionaria.
MARTA BOBO: A miña nai chegara o momento, éramos cinco irmás, cada vez ocupábamos máis na casa e facíamos máis ruído e miña nai dixo “Ui, hay un cursillo de ximnasia, hai un club que se chama Club 2000, estas van ir alí”. Estaba en Erbedelo, había que baixar ata alí, ao Club 2000. O ano 2000, víase tan lonxe, que vou facer eu no 2000? Era como o home indo á lúa. Entón chegamos ao Club 2000, baixábamos por alí ao semisótano e había un ximnasio onde facíamos de todo, facíamos volteretas, ondas, saltos, spagat.
Estaba Aurora e, non sei se foi o primeiro ou o segundo día que cheguei a casa e díxenlle a miña nai que quería facer iso. E a partir de aí, apuntada.
A.N.: Creo que o que te fai enganchar máis no deporte, deste en concreto, o que ten é que mestura o deporte, a danza, a arte, a coreografía, a expresión corporal. Se non tivera iso, non te tivera enganchado do xeito que che enganchou, non?
MARTA BOBO: Eu penso que non. Eu penso que tivemos a sorte de atopar ese punto intermedio entre o que é deporte e é arte e encontrar ese espazo para a emoción persoal para sentir que no movemento, na preparación do corpo e no adestramento corporal atopabas tamén a posibilidade de comunicar e expresar algo que temos a sorte de que acompaña á música tamén.
A súa vez, había ese aparatos cos que como que xogabas e te levaban, entón conxugabas un pouco todo a principio máis en conxunto intercambiando, mirando, conectando, despois explorando máis no eido individual. Para min é unha forma absoluta de expresión artística e como tal para min, eu son ximnasia rítmica a ximnasia rítmica son eu.
A.N.: Non era o primeiro achegamento á danza, bailaches baile galego anteriormente, non sei se de non ter sido ximnasta o baile tería sido unha saída profesional.
MARTA BOBO: Si, de feito despois de estar tantos anos con esa disciplina, como é o tránsito a outra vida. Eu unha das facetas que estaba valorando era a de seguir adestrando. Costa moito cambiar as rutinas, se ti estás adestrando sete ou oito horas ao día de repente non podes non adestrar, necesitas mover o corpo. Non era unha actividade que facía para competir, senón que o facía pola propia necesidade de expresión das miñas emocións. Polo tanto, a danza sempre foi e sempre está dunha forma de expresión. Pero si valorei esa posibilidade, pero a vida levoume por outras contornas.
A.N.: Como espectadora, eu lembro a Marta sobre o tapiz. O que máis me enganchaba era a maneira de danzar, de evolucionar, de seguir o ritmo. Para ti a danza e o deporte van parellos?
MARTA BOBO: É este debate eterno, entre a técnica e a creatividade, cara onde ir, a arte ou o deporte. De feito o meu modelo, que foi Aurora, explora esa dimensión do movemento e axudounos a explorar esa dimensión. Eu penso que podes ter un exercicio tecnicamente magnífico, pero se non expresas, se non vai máis aló, non é algo especial.
Podes ter unha ximnasta que tecnicamente non sexa tan perfecta pero cando está no tapiz está realmente comunicando, e está contando algo, está provocando ao publico, está xogando cos espectadores, está captando a atención. Esa é a valor da arte, comunica, proxecta, e crea interesa. Cando iso ocorre, e por riba a ximnasta está desfrutando, é unha comuñón perfecta, incluso eu penso que os xuíces desculpan algún fallos técnicos porque, en xeral, o deporte é un espectáculo e faise para que a xente o vexa, ten espectadores. Se o deporta deixa de ser espectáculo, perde gran parte do seu propósito. Os espectadores son os que deciden se iso paga a pena.
A.N.: Falabas de espectáculo, fixádevos se era espectáculo nos tempos que competía Marta Bobo que actuabas cun pianista, sendo unha parte máis do equipo.
MARTA BOBO: Tivemos varios pianistas, pero eu teño que recoñecer a unha búlgara, Violeta Portasca, que foi unha marabilla. Chegábamos ao adestramento e ela xa estaba preparada, facíamos a barra de ballet, facíamos o centro, facíamos a diagonal. Efectivamente, era unha máis, ela estaba preparada, ela actuaba e estaba sentada cos outros dos pianistas. Había dous pianos de cola, tiñamos un tapiz 13×13, eles ían arreglados e vestidos e chamaban ás ximnastas. As ximnastas entraban na pista e a pianista sentábase, miraba e comezaba.
Como tiñamos unha limitación de tempo, 1:30, ela cando xa estábamos no 1:25 aceleraba, pero non perdías o acento nin o ritmo. Iso foi unha experiencia vital que as ximnasta de hoxe en día non sei se saberán da existencia disto. Despois entraron outros instrumentos, pero o piano era un acontecemento deportivo cultural.
A.N.: Neses primeiros anos do Club 2000 destacas polas túas capacidades nesta disciplina da ximnasia rítmica e chega o primeiro campionato de España que o acadas en 1978. Aquí chama a atención a Ivanca, unha persoa crucial. Con 8 anos comeza na ximnasia e con 13 marcha para Madrid. Como é unha nena de Ourense de 13 anos que aterra en Madrid para intentar ser elite dun deporte como é a ximnasia rítmica?
MARTA BOBO: Imos poñer a xente en contexto, eu, ourensá de familia numerosa que fora ao colexio Belén, adestraba no Club 2000, adestraba nos Salesianos na pista polideportiva onde facíamos exhibicións e quedaban os xeonllos alí todos marcados. Despois fun ás Carmelas, unicamente un par de anos. Non estudara galego pero tiña un acento galego total e chego a Madrid. Non podo ir á residencia Joaquín Blume porque son pequena. Entón marcho a vivir á casa dunha señora, Marina, que ten un baixo na rúa Príncipe de Vergara. Estaba Sonia Conde vivindo alí vivindo alí, unha ximnasta de Valladolid, que estaba vivindo alí que xa estaba no equipo nacional.
Eu chego a Madrid, e claro… unha morriña! Eu ía no tren de Rías Baixas que tardaba en chegar a Madrid. Dixen, bueno eu probo 15 días se choro moito, despois volvo para casa. Os meus pais obrigáronme a min tomar a decisión co seu apoio. Con 13 anos é mellor que che digan “vas ou non vas, pero tes que tomar a decisión”. Esa foi a primeira decisión importante, saír de Ourense, do parque, do San Martín, do Club 2000… Chegar a Madrid, unha cidade grande, á capital, vas ao cole e todas con 13 anos levaban maquillaxe, todas levaban tacóns, vestían diferente, falaban diferente. Eses eran os meus 13 anos en Madrid.
Lembro que cando iamos camiñando eu decía “apura” e non me entendían por ser unha expresión galega. Pensei vou coller o tren e non sei se vou aguantar moito aquí. Pero aguantei.
A.N.: Normalmente os deportistas, e mais no voso caso que empezades moi novas a competir a gran nivel, acabas tendo que elixir entre prestar máis atención aos estudos ou mais ao deporte. Houbo momentos nos que tiveches que elixir entre estudiar e adestrar?
MARTA BOBO: Si, mais que escoller, elixiron por min. Eu estudei sempre, estaba nun campionato do mundo e conseguira falar coa miña casa, as chamadas internacionais eran moi caras, o meu pai preguntárame que tal as notas da primeira avaliación, el sabía que ían ser boas. Éramos as nenas de 10, menos de 10 non valía. Esa autoesixencia que a veces é boa e outras é mala, en xaneiro de 1984, antes dos Xogos Olímpicos, eu estaba cursando BUP que era o último ano para acceder á universidade, entón a Federación Española desmatriculoume.
Eu levaba primeiro, segundo e terceiro de BUP en Madrid, adaptada á xente de Madrid, aos compañeiros… Faltaba moito a clases, pero axudábanme. Tiven a sorte de estudar nun colexio privado, no CEU San Pablo, os meus pais pagaron. As miñas compañeiras que ían ao Fortuni tiñan problemas para aprobar porque faltaban e non lle cambiaban os exames. Eu tiña un titor que se adaptaba, os meus compañeiros regalábanme placas do orgullosa que estaban de min e coidábanme moito. Iso si que teño que recoñecer que, grazas a que a miña familia tiña a posibilidade de facelo, eu tiven un apoio. Pero ninguén me regalou nada.
Nos anos dos Xogos Olímpicos en xaneiro a Federación xa dixo que eu non ía estudiar máis que ía a adestrar oito ou nove horas ao día porque son os Xogos Olímpicos e tes que estar todo o día o ximnasio. Desmatriculáronme co cal tiven que retrasar, repetir o ano de BUP con outra promoción, presentarme a selectividade en outras circunstancias diferentes.
A.N.: Estás falando dun tema que marca a túa vida na parte educativa, pero dende logo é o ano crucial no deportivo. Seguramente o punto máis álxido da túa carreira, pero ao mesmo tempo un ano cheo de situacións “surrealistas”, un ano no que tiñas gañado unha praza en Los Ángeles de repente dinche que se cadra non podes ir…
MARTA BOBO: Si, as veces son cousas que nin se comprenden nin sabes de onde saen. Como deportistas estás tan metida co que tes que facer que é adestrar e, de repente, veñen as cousas de fóra que che sacan de aí.
Eu estaba preparando os Xogos en Alacante e sabía que ía ir. Xa tiña maleta, o chándal, tíñao todo, era LA… Tiña a presión de que Rosa Montero ía ser a primeira porque no 84 a Los Ángeles non viñas as dos países do leste que eran as miñas rivais directas polo bloqueo da Guerra Fría. Entón os do bloque do leste non ían a Los Ángeles, entón se non ían eles, era entre Rumanía e España, pero así non foi, foi Canadá.
De todos los xeitos, un mes antes, estábamos en Alacante concentradas e aparece un señor que dicían que era psicólogo de equipo. Volvemos para Madrid, chegamos alí, e chaman da Federación aos meus pais dicindo que non vou a ir porque sae na prensa que teño anorexia e que a federación non se responsabiliza de min. Dinlle aos meus pais que se eu vou aos Xogos volvo metida nun ataúde. Entón chamei a casa chorando. Estudara, gañara a miña praza.
Éramos catro ximnastas para dúas prazas, dúas madrileñas, unha catalá e unha galega da Federación Ourensá. Non era nin Cataluña nin Madrid, había moitos intereses porque eran os primeiros Xogos Olímpicos da historia nos que había participación feminina. Houbo que pelexalo.
Meus pais viñeron a Madrid, leváronme ao médico e preguntaron ‘Vai morrer?’ e o médico dixo que non, que me ían facer unhas probas. Dixo: “está moi seca, ten moito adestramento, máis do 8 horas, fibrosa, pero morrer non morre porque está acostumada a adestrar e é pura proteína e pura fibra”.
Quen se responsabiliza? A médico do COE. Entón viaxo baixo a responsabilidade da médico do COE e viaxo coa delegación española. Claro, viaxo coa presión que podo ser a primeira coa patada da Federación, coa presidenta da Federación e o seu marido en contra e coa adestradora que non é capaz de defender o traballo que levábamos feito para ir alí. Vou soa, cunha boa patada e cunha presión dicindo: queren que sexas primeira e non te apoian. Pois alí me fun, con 18 anos, outro paso na vida importante.
A.N.: Supoño que nese momento houbo apoios e tamén ausencias.
MARTA BOBO: Neses momentos como deportista focalízaste tanto e méteste no que tes que facer que temos a sorte que estamos metidas no noso, iso analízase despois. Eu adestro, eu prepareime, eu sei onde vou, eu sei o que quero… Entón esa capacidade de illarte do resto e de non xulgar nada.
A.N.: Superamos ese primeiro obstáculo de cruzar o charco e estar nos Xogos Olímpicos de Los Ángeles 1984. A primeira vez que a ximnasia rítmica era disciplina olímpica e España tiña posibilidades. Había unha realidade, Marta Bobo era candidata firme á medalla. Pero ao final tes que conformarte co diploma, que non é pouco, pero ten sabor amargo. Non volviches a pisar un sitio con aire acondicionado en meses? Como o viviches ti, con unha impotencia terrible non?
MARTA BOBO: O primeiro día, despois de facer aro e pelota, ben, contenta. Sabía que cumprira, cando un sae á pista, sae a desfrutar e a facer o seu traballo, independientemente. Eu sei que a xente estaba moi nerviosa, a min dábanme igual “se gañar ou non gañar”. Eu estaba moi contenta, porque fixera aro e pelota moi ben.
Sabía perfectamente que sen o aire ía ser incapaz de manter a cinta e falara daquela co señor Alfonso de Borbón, responsable do comité olímpico español nese momento, por favor pídalle á organización que apaguen o aire porque non podo competir, vou perder, non vou conseguir facer nada. Na súa man non sei que puido facer porque foron os Xogos Olímpicos dos canadenses e dos americanos de feito gañou Lori Fung, unha gran amiga miña quen nin nos seus mellores soños da súa vida gañar uns Xogos Olímpicos ou gañar a Marta Bobo, Marta Canton… e a un conxunto de ximnastas doutros países que estaban por diante claramente.
A.N.: O peor minuto e medio da vida! Traballades ciclos olímpicos, catro anos, logo por medio hai Mundiais, Europeos, pero os Xogos seguen sendo o gran reto para calquera deportista que teña posibilidade de ir. Todo se xoga, nos velocistas que falamos en segundos, pero no teu caso en minuto e medio e todo vai ao traste.
MARTA BOBO: Eu volvería facelo e aínda novena. Nin sequera o papel do diploma, non me importa nada porque ao final é un papel. Eu lembro a Marián que estábamos recapitulando medallas e papeis, iso vale, está ben, está aí. Pero iso non me da a felicidade. Eu estiven alí, estiven na cerimonia de apertura xogando con Romay, mudando chaquetas, ía a almorzar con Carl Lewis, xogaba con Ben Johnson… Estabas vivindo deporte e estabas vivindo uns Xogos Olímpicos que é o sono de calquera deportista co cal iso non o cambio nin por un diploma nin por unha medalla.
A.N.: Unha nena de Ourense que se vai aos Xogos, que compite ao mesmo tempo no que Carl Lewis gañou catro ouros e desbancou a Jesse Owens, Saïd Auoita levou o ouro nos 5.000 metros… creo que son nomes que nos sonan a todos. En España José Manuel Abascal gaña o bronce nos primeiros 1.500. Cando eu facía memoria, antes de googlear, todos os nomes que me viñan eran de homes, e iso que son unha persoa que leva seguindo a actualidade deportiva desde nena!
MARTA BOBO: Si, efectivamente, o noso papel nos xogos da modernidade está relacionado cos homes e as mulleres tiñamos a función de animar. Foi unha causalidade total que eu fora a primeira muller olímpica galega, eu non o sabía, aconteceu así. Pero cando o descubrín dixen “non o podo crer, son eu a primeira?” Claro miraba para Patri e dicía non pode ser, pero si. Poucas mulleres, as mulleres que había fundamentalmente na ximnasia, ou na natación sincronizada e algunhas probas atléticas, pero non había fútbol feminino, balonmán feminino, equipos deportivos non había ningún.
A.N.: Pensemos na túa faceta deportiva aínda en activo. Ti cando estabas sobre o tapiz, eras desas persoas que se transformaba, eras a mesma dentro ou fora de tapiz como personalidade?
MARTA BOBO: Eu era unha nena bastante tímida, podo incluso pensar que ata certo punto introvertida, pero si que cando entraba no tapiz eu desfrutaba, sentíame que entraba nunha burbulla, non vía a ninguén. Podía estar nun estadio enorme, podía haber moitísima xente, pero ía facendo o meu exercicio. Cada exercicio tiña unha música, tiña unha historia, tiña un momento, eu tiña sensacións. Eu ía facendo, sentindo isto e atopábame ben e escoitaba a veces que o público acompañaba, porque antes o público as veces aplaudía ou emocionábase, estas cousas ían levándote e era como unha comuñón co público.
Non é que me transformara en si, pero desfrutaba facendo o que facía, tiña a oportunidade de expresar e que agora mesmo son capaz de pensar algún movemento dalgún exercicio, coller unha pelota e facer unha espiral, e saber o que estaba sentindo nese momento. Lémbrome da sensación, da emoción, que tiña nese momento. Para mi iso é ouro.
A.N.: Volves de Los Ángeles, recibes múltiples recoñecementos, no Concello de Ourense premiáseche como mellor deportista, o Consello Superior de Deporte distínguete como mellor deportistas española do ano. Non sei se todos eses premios, que seguramente agradeces moitísimo, chegan a ser tan importantes como o feito de competir nos Xogos Olímpicos. Non hai nada, supoño, máis importante para un deportista.
MARTA BOBO: Os Xogos son unha oportunidade, unha porta péchase, pero outra ábrese. Eu non sabía cando estaba aí que ía ir a uns Xogos, eu non sabía que o Comité ía decidir que a ximnasia rítmica ía estar nos Xogos, eu non sabía que cando fora individual e tivera a idade. Son circunstancias que eu non programei daquela, pero que foron formando parte da miña vida que eu agradezo moitísimo.
Agradezo o recoñecemento, eu, sinceramente, nunca lle din moita importancia. Son papeis que ían para casa porque ao día seguinte eu tiña que volver ao adestramento, doíanme os pés e a espalda igual e tiña que seguir igual. Era unha cousa máis porque estaba facendo o que me gustaba e se a outros lle gustaban e querían recoñecermo, eu encantada.
Tampouco es consciente de como estás colaborando ou comprometendo algunhas cousas, si que tomas conciencia. Por exemplo, a repercusión que ten a ximnasia rítmica porque os medios de comunicación prestan atención, porque hai unha nena que se apelida Bobo, que iso axuda moito, e na televisión hai dúas cadeas que retransmiten e un señor que é Antolín García que veña falar ‘Marta Bobo, Marta Bobo…’ e trátame con moito cariño. Iso fai que se divulgue. ‘Unha nena, unha nena facendo ximnasia, unha galega’… os galegos síntense identificados… Realmente, e todo como moi circunstancial.
A.N.: E como na vida de cada galego, como case todos, chega o momento da inmigración. Canadá, tocouche a ti.
MARTA BOBO: Eu era xa madrileña daquela porque eu xa estaba pensando en quedarme en Madrid porque os galegos emigramos á capital, despois de estar catro ou cinco anos, daquela nos anos oitenta a idea xa era establecerse en Madrid, era o que acontecía coa maioría da xente. No 85, despois dun campionato do mundo fallido teño a oportunidade de viaxar para facer unhas exhibicións par ao ministro de Deportes. Trátame como unha reina e eu estou en Toronto, unha cidade impresionante, e alí quedo. Iso foi o inicio e despois xa foron 5 anos máis.
A.N.: Cinco anos alí no que tamén te formas, estudias a carreira universitaria e logo, non sei se a terra tira, as propostas que che facían no 91 eran interesantes. Asumes a tarefa da Selección Galega, a volta a Galicia tamén apetecía.
MARTA BOBO: De feito foi no verán dos 90 que estábamos na praza do Obradoiro e daquela o presidente da Xunta, Manuel Fraga, e o secretario xeral de Deportes, Lendoiro, fixeron unha e aí ofrecéronme a posibilidade de retornar cando rematara a carreira, que eu aínda non rematara xa que tiña que regresar a Canadá, para desenvolver un proxecto coa Federación Galega de Ximnasia de alto rendemento e un centro de tecnificación.
Regreso a Canadá, remato a carreira en decembro do 90, e xa é cando comezamos co proxecto do centro de tecnificación, Federación Galega de Ximnasia, tiña a sede en Ourense e eu volvo a miña casa coa miña nai, as miñas irmás estaban case todas fora, menos a pequena, e regreso a Ourense.
Estaba un pouco apretada porque viña de Toronto e Madrid, pero Ourense afogaba moitísimo era como moi pequeno xa. Pero bueno, a terra tiraba daquela, o proxecto era bonito e interesante, era unha cousa que foi moi potente porque deu o impulso á ximnasia galega rítmica, houbo moito empeño, tanto por parte da Federación Galega como o Comité Técnico, pero si que é certo que chego a un momento no que non tiñamos financiación.
Non tiñamos unha varita máxica, fixemos todo o proxecto, percorrín todo Galicia en bus seleccionando ximnastas, tiñamos un proxecto moi bonito, queríamos coreógrafo, queríamos fisio, pero chegou un momento no que non había cartos para facer iso, nin sequera había cartos para que as nenas de todo Galicia viaxaran a adestrar as fins de semana a Ourense. Iso fíxome reprantexar.
Díxenlle a Federación que ía marchar a Canadá e a seguir cos meus estudos e doutoramento porque tiña unha vida alí tamén xa prantexada, tiña a oportunidade de desenvolverme. Estaba adestrando ao equipo nacional canadense e renunciara a iso por vir. Eu estaba viaxando cas ximnasta canadenses a formarme en Bulgaria coas melloras adestradoras, estiven na Copa do Mundo de Bruxelas de adestradora, era moi nova e xa estaba de adestradora polo mundo adiante.
A.N.: Xa deixamos un pouco aparcada a Marta Bobo deportista para dar paso a outra faceta dentro do deporte. Deixamos a competición, como deportista competindo, a ser adestradora ou a ser xuíza. Hai uns segundos Xogos nos que entramos en xogo que son os de Barcelona 92 nos que levas o facho olímpico, traballas como voluntaria, outra maneira moi diferente de ver uns Xogos Olímpicos.
MARTA BOBO: Foi unha experiencia tremenda porque era Montjuic, era Barceloneta, todo renovado reformado, Barcelona era unha festa e fun de voluntaria. Fun un par de veces a formarme como voluntaria, tiñas a equipación, a vestimenta, zonas que se podían pasar e outras nas que non…
Vivín os Xogos cos voluntarios e, despois, na parte de ximnasia rítmica, Lola Cabrera estaba de xuíz e Rosa Menor era adestradora de Carolina Pascual, quen quedou subcampioa olímpica, e eu era a responsable de facer todo o traballo a ordenador de meter as notas. Eu sabía que era ela subcampioa olímpica antes de que ninguén o soubera. Iso tamén foi outra visión.
A.N.: E chega a Marta Bobo docente, investigadora, ligada ao INEF da Coruña. Como docente e investigadora o palmarés aínda é máis complicado que o deportivo. Esa parte da traxectoria de Marta está bastante máis oculta. Na súa investigación ten unha visión de xénero ligada á actividade deportiva, física, ao rendemento deportivo, como plantexar as puntuacións, o deporte ligado á calidade de vida… Que che leva a escoller ese ámbitos de estudo en concreto?
MARTA BOBO: Un pouco a maneira de ver o deporte, a muller e o compromiso. O xénero e o deporte temos que seguir avanzando, investigando e reivindicando porque, aínda que avanzamos, moitas veces retrocedemos. A proporción segue a ser terrible de estudantes que queren acceder aos nosos estudos. Eu teño algunhas clases de 22 ou 25 alumnos e hai unha muller e o resto homes. Hai un problema importante aínda no xénero.
Preocúpanme as violencias de xénero no deporte, non só nos recursos, que agora visibilízanse. Hai moitísimas violencias verbais e físicas, abusos, iso é importante denuncialo porque senón o decimos nós, que somos as mulleres… Hai problemas porque hai que concienciar aínda á xente nova algunhas veces. É preocupante que non teñan esas gafas ou ese prisma de xénero, que non saiban mirar.
“Preocúpanme as violencias de xénero no deporte. Hai moitísimas violencias verbais e físicas, abusos, iso é importante denuncialo. Hai problemas porque hai que concienciar aínda a xente nova. É preocupante que non teñan esas gafas ou ese prisma de xénero, que non saiban mirar”
O tema da expresión e da danza vincula totalmente a ximnasia, o deporte, e porque eu penso que quizais sexa algo bondadoso hoxe en día co corpo e coas persoas. Non lle dedicamos nada de tempo a educación emocional, a coidar, a coidar a través do movemento.
Penso que a expresión corporal e a danza é un momento para reencontrarse das persoas co seu corpo, para deixar a tecnoloxía fóra, para desfrutar da compaña, para mirar, para tocar, para moverse, para escoitar música, para saír e para sentirse mellor.
“Penso que a expresión corporal e a danza son moi boa medicina corporal e social”
Eu na parte da asignatura hai unha formación académica pero as veces a dimensión persoal vai moito máis aló e penso que aí, para os meus estudantes de terceiro de grao, ten máis forza esta materia, a que chegan con moitísimo medo porque din “buf, expresión corporal e danza que vamos a facer coa profe?” e asústanse moito, pero despois ten un valor moi importante.
Penso que a expresión corporal e a danza son moi boa medicina corporal e social.
A.N.: Miraba toda esa relación de traballos e volvía pensar algo que moitas veces me ven á cabeza. Como é posible que o gran traballo de investigador que se fai nas universidades, que parecen desligadas do día a día e que están nunha burbulla, porén cando miras todo o que se investiga si que leva aparellado moito tempo de estudo e de rigor científico e conclusións moi interesantes que nos medios de comunicación non somos capaces de facernos eco. Que fai que non esteamos falando máis?
MARTA BOBO: Eu penso que isto nas universidades en xeral, o tema das transferencias dos resultados e a visibilización que a investigación e a realidade social teñen que ir man a man. Entón, cando os investigadores deixen de pensar que o único que necesitan é JCR, Q1, Q2 e cando a xente do deporte, ou a xente, entenda que necesita dos investigadores para que lle dan resposta a preguntas como “por que se lesionan? Por que non se lesionan? Canto adestro?” Cando nos xuntemos é unha verdadeira transferencia, un traballo en equipo de realidade.
Isto está acontecendo, non obstante, no mundo da ximnasia e da educación física penso que cada vez máis tamén. Nós non somos unha ciencia aillada, como a medicina, nós bebemos de moitas ciencias para dentro da motricidade, que é o noso obxecto de estudo, contribuír a mellora dalgunhas ou dar resposta algunhas das preguntas porque a ciencia o que ten que facer ao final é dar resposta ás necesidades da realidade.
Si que é certo que algunhas políticas deportivas, ou algúns plantexamentos ou formas de adestramento, hai cousas que hoxe en día a psicoloxía deportiva, a nutrición deportiva, a fisioterapia deportiva, a forma de adestrar, o coreógrafo, a música… Hoxe en día hai unha abordaxe como máis global e acéptanse a entrada doutos axentes dentro do deporte, da formación do deportista de elite, porque está demostrado. Pero bueno hai que visibilizalo tamén.
A.N.: A Marta Bobo témola hoxe aquí nesta xornada do Consello da Cultura Galega sobre todo como pioneira. Logo deste repaso pola súa vida quedan moitas cousas pendentes. Fuches a primeira deportista olímpica galega, que sinte unha pioneira para ti cando ve mulleres do noso deporte, como Teresa Portela que está coa mirada posta en París e nos seus sétimos Xogos Olímpicos. Ves, coma precursora, que cada vez máis mulleres galegas chegan a participar desa festa do deporte. Como o vives desde a distancia?
MARTA BOBO: Non é unha pregunta sinxela porque penso que isto é todo unha cadea de mulleres. Poñer unicamente un único come enriba da mesa, hai moitas galegas e moita historia no olimpismo que non coñecemos e incluso desas mulleres que non ían aos Xogos pero tiñan os alternativos. Si que é certo que saber comentarios como “a miña fai ximnasia porque me gustaba verte na televisión”, “levábate na carpeta”, eu daquela non o pensaba, logo pensei e dixen “Caramba!” porque eu tampouco son unha persoa de ser un ídolo senón que gusto da xente en xeral.
Eu teño referentes, por exemplo Sonia Conde. Cando nós estábamos en Ourense, Sonia Conde estaba no equipo nacional eu tiña 11 ou 12 anos e invitamos a Susana Mendizabal, a Sonia Conde e Susana Guillín a facer unha exhibición para Luis Roales, un rapaz que tivo un accidente e quedou nunha cadeira de rodas. Nese momento, para min eran as referentes. Estar preto delas, compartir vestiario, iso era unha barbaridade e que despois eu provocara esa sensación en alguén ou en moita xente, feliz porque se poden coller algo de ti, un modelo, elevalo ou aplicalo pois encantada.
A.N.: Ao mellor para ser referente non fai falta gañar moitos títulos e si ter unha capacidade de liderado.
MARTA BOBO: Si, eu non o sei porque estaba nas carpetas, non sei porque saía tanto na tele eu só sabía que facía o que me gustaba. E todo como moi fortuíto, non o buscas, penso que se o buscaría non o atoparía.
A.N.: Poderse ver reflectida en alguén que fai algo que a ti che gustaría facer é imprescindible para soñar en alto?
MARTA BOBO: Eu penso que calquera educador ou adestrador que cando ven que os nenos e nenas, os deportistas, mostran comportamentos, formas de facer, de ser, nos que hai un poso pois iso é educación vocacional. Penso que ser referente é ser educadora tamén, é ter que buscar, hai que ir máis aló, non podo unicamente quedarme no exercicio, na nena, no que está facer tecnicamente teño que ver outros valores, teño que atopar outras cousas para ver de verdade que iso ten un impacto. Iso gústame moitísimo.
A.N.: Como pioneira do deporte, como referente que es en Galicia e no contexto estatal, máis aínda agora como estudosa do deporte, que ademais conta cunha visión de xénero… Como observas ti a situación da muller no deporte neste momento?
MARTA BOBO: É unha pregunta moi difícil. Vou a ser moi sincera, si son investigadora e dou unha resposta é unha mentira porque non teño todos os datos. Podo dicir como vexo o deporte desde a miña perspectiva, agora mesmo non fixen un estudo.
Dende a miña perspectiva, subxectiva, persoal, teño que dicir que a sociedade avanzou que hai moito máis deporte, que hai moita xente facendo deporte, pero seguimos a ter un problema terrible co deporte feminino porque non está equiparado ao nivel do deporte masculino, nin en dereitos, nin en políticas, nin inversión.
O deporte evoluciona, a sociedade evoluciona, ou en algúns casos hai certas políticas ou certos movementos que si que fan que o deporte involucione e certas situacións parece máis un reflexo de ter ido para atrás que de ir para adiante. Quen somos as responsables?
Eu pásolle a remuda a estas nenas novas, igual que mo pasaron a min para que loitáramos en certa maneira por estar aí e por defender os nosos espazos, os nosos vestiarios, o noso tempo de retransmisión, as nosas oportunidades de poder entrar nunha instalación deportiva ás 12 da noite cando rematan os chicos de basket…
“Eu pásolle a remuda ás nenas novas, igual que mo pasaron a min para que loitáramos por estar aí e por defender os nosos espazos”
Cando atopemos o mesmo tratamento entón direi bueno pois melloramos, mentres non. Melloramos un pouco, pero non o suficiente, non estamos á altura.
A.N.: Queda moito por andar, agora calquera rapaza podería facer, ou intentar facer, calquera disciplina deportiva ou actividade física. Seguramente tería impedimentos, pero tamén atoparía unha parte da sociedade que a apoiaría e a acompañaría. Tendo a capacidade de escoller facer o deporte que queiras, o que nunca acaba de acontecer e que se nos vexa como iguais, por que?
MARTA BOBO: Eu non teño a resposta, é a sociedade. Algunhas das deportistas olímpicas mudara de deporte porque tiña que utilizar o velo, porque non podía usar mayort. Eu lémbrome un proxecto de desenvolvemento no norte de África, a través do Comité Olímpico Internacional, que tiña adestradoras pero o único que lles vin en toda a formación durante unha semana enteira unicamente lles vin os ollos. Elas non podían facer ximnasia rítmica nas mesmas condicións, porque aínda que tiveran unha ximnasta moi boa, a relixión, ou as normas políticas, non lles permiten utilizar esa vestimenta polo cal non poden ir a un campionato africano, nin a un campionato do mundo. A sociedade…
A.N.: No mundo occidental o que manda na sociedade son os cartos e polo tanto o gran salto que non nos permite achegarnos a niveles de igualdade no deporte é a falta de profesionalidade, si non nos podemos dedicar ao 100% a practicar o deporte, temos que compaxinalo con outros aspectos profesionais, estudos, con un montón de cousas cando eles si cobran por facer o mesmo. Se nos pide o mesmo, pero non se nos paga igual. No caso do Burela vese cando se aposta pola profesionalidade o que se consigue, no caso do fútbol o Barça cando pon diñeiro o salto é exponencial. E cuestión de diñeiro e de gañas?
MARTA BOBO: Aquí hai dúas cousas, unha cousa é a profesionalización do deporte, que isto é un debate, e outra é as diferenzas de profesionalización das mulleres da sociedade en xeral, aínda non están equiparados os soldos en diferentes profesións e o trato aínda nas outras profesións, que non son o deporte, sigue habendo un trato non igualitario. O deporte profesional é empresa, é inversión privada fundamentalmente, ogallá fose inversión pública.
Eu levo loitando moito tempo porque sexa unha inversión pública, teño un posto na universidade vinculado a dirección de Área de Deportes, pero a inversión no deporte universitario está moi limitado aínda que sexa universidade pública e facemos moito co pouco que temos, pero teño moi claro que se tivera máis podería facer máis polo deporte universitario e polas mulleres da UDC deportistas universitarias.
Así todo, tamén moitas veces non é unicamente ter os cartos senón tamén ter a visión e ter as gañas de facelo e non facelo pola cota de xénero, facelo porque o crees en iso e porque o ves, porque é unha realidade. O diñeiro está encima da mesa, pero eu decido canto poño para eles ou para elas.
A.N.: A muller na xestión deportiva, como din que non estamos nos sitios que se mandan pois non decidimos e polo tanto non podemos chegar a determinadas cuotas. Por que hai tan poucas mulleres na xestión deportiva?
MARTA BOBO: Por que non temos unha presidenta do goberno? Respondo coa mesma pregunta como boa galega que son, con outra pregunta. Efectivamente, é un reflexo do que está a acontecer.
A Sofía Toro xa lle dixen, mantente aí sal sempre na foto. Probablemente a chamaron por ser campioa olímpica, pero está facendo un papel fantástico na xestión deportiva.
Os postos de xestión son difíciles porque é onde se coce os beneficios, o diñeiro, as políticas e o que interesa. As mulleres seguimos tendo ese teito de cristal. Algunhas institución seguen sendo moi masculinizadas, a Federación de Ximnasia Rítmica mismamente, o presidente non acepta a práctica masculina de ximnasia rítmica. España é o único país do mundo que ten integrado no programa absoluto, con pleno respecto e pleno dereito de homes. O único do mundo, o único que o recoñece.
Eu quero lanzar un agradecemento á Federación Española de Ximnasia e a xuíces, adestradores, clubs, as nenas, os nenos, as nais e aos pais que cren na ximnasia rítmica masculina porque no resto do mundo riense de nós. Nós temos un sistema perfecto que está medrando e damos oportunidades.
O mellor exemplo de igualdade no deporte penso que vén da ximnasia rítmica en España e isto hai que recoñecelo.
Marta Bobo, primeira olímpica galega, homenaxeada como pioneira polo Consello da Cultura Galega
